Μία μελέτη από την ομάδα glossAPI στις ψηφιακές ανθρωπιστικές σπουδές

Κοσμητόρισσα ή Πυργοδέσποινα;

Πολλά έχουν γραφτεί για την κατάληξη -ίσσα . Από τη μία πλευρά ο τύπος “συντρόφισσα” έχει καταστεί στη σύγχρονη εποχή σχεδόν ταυτόσημος με μια αριστερή πολιτική ιδεολογία, και μπορεί να χαρακτηριστεί στιγματισμένος.

 Αντιδράσεις υπήρξαν ακόμα, στην προσπάθεια της Δήμητρας Κογκίδου να καθιερώσει τον όρο “Κοσμητόρισσα” που συνάντησε αντιδράσεις, ως και χλευασμό μέσα από την εξίσωση του όρου με το “Πυργοδέσποινα” https://archive.ph/8wOGf . Η Κογκίδου όμως επιχείρησε να εισάγει τον όρο ως ελεύθερο σεξιστικών διακρίσεων ισοδυνάμου. 

Παραδείγματα που αναγνωρίζονται από την κοινωνική γλωσσολογία ως εκφάνσεις σεξιστικών διακρίσεων στο λόγο θεωρούνται οι διαφορές ανάμεσα στην αξιολόγηση των υποκοριστικών (“γυναικούλα” έναντι “αντράκι”), αλλά και η απουσία θηλυκών τύπων για τα επαγγέλματα κύρους (“πρόεδρος” έναντι “προεδρίνας”, αλλά “μάγειρας-μαγείρισσα” και “περιπτεράς-περιπτερού”). 

Και άλλα ακόμα φαινόμενα που τεκμηριώνονται όπως στο (Αρχάκης και Κονδύλη, 2004): 

• Λέξεις που υπάρχουν για τις γυναίκες αλλά όχι για τους άντρες (πχ αντροχωρίστρα)
• Η αντωνυμία του αρσενικού που θεωρείται ότι συμπεριλαμβάνει και τα θηλυκά, αλλά όχι το αντίστροφο (“Θέλει κανείς καφέ” και “Θέλει καμιά καφέ;”, “Ο Γιάννης και η Μαρία είναι όμορφοι”)

Για έναν αντίλογο, βλ Παναγιωτίδης (2022), που θεωρεί ότι η δομή του γραμματικού γένους της γλώσσας είναι ανεξάρτητη από τις σεξιστικές διακρίσεις στην κοινωνία, φέρνοντας ως παράδειγμα την Ουγγρική και την Τουρκική γλώσσα που δεν διαθέτουν γραμματικό γένος.

Κάποιες από τις επικρίσεις αναφέρονται σε “κακοποίηση της γλώσσας” και  γραμματικά εσφαλμένο τύπο. Υπάρχει όμως ερευνητικό προηγούμενο που δείχνει συσχέτιση ανάμεσα στην αναγνώριση των διακρίσεων μέσα από τη γλώσσα και την πολιτική και ιδεολογική στάση απέναντι στο γυναικείο ζήτημα (Parks & Roberton, 2002; 2004). Βλέπουμε συχνά πάντως όσα άτομα, όπως και πολλοί δημοσιογράφοι, υποστηρίζουν τη γλωσσική αλλαγή προς μια πιο ισορροπημένη εκπροσώπηση των φύλων, συχνά επικαλούνται την “γνώμη των ειδικών” χωρίς να υπεισέρχονται σε συγκεκριμένα επιχειρήματα.

Είναι η “δασκάλισσα” ιδιωματικός τύπος;

Έχοντας υπόψη μας αυτό το πλαίσιο, μας έκανε εντύπωση ο τύπος “δασκάλισσα” που βρήκαμε στον Παπαδιαμάντη, αφού δεν ήταν σαφές σε εμάς, που έχουμε εκτεθεί στο συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο συμφραζομένων, αν ο τύπος αυτός ήταν διαλεκτικός, ή ιδιολεκτικός του Παπαδιαμάντη. Συνειδητοποιήσαμε ότι είχαμε στη διάθεσή μας αρκετά εργαλεία για να απαντήσουμε γρήγορα αυτό το ερώτημα.

Πράγματι, τρέχοντας το script που ανεβάσαμε πρόσφατα στο github, μπορεί κάθε άτομο να αποκτήσει ένα δείγμα των εμφανίσεων της κατάληξης -ίσσα και να συλλογιστεί το θέμα ελεύθερα. Εμείς κρίνουμε ότι πρόκειται για ένα παραγωγικό μόρφημα του θηλυκού γένους των ονομάτων που υπάρχει από την αρχαιότητα.

load("data/gutenberg.rda")
load("data/dimodis.rda")

pattern_lookup <- function(collection, pattern){
	require(stringr)

	pattern_occurence <- sapply(collection, function(x) str_match_all(x$c, pattern=pattern))

	occurence_index <- lapply(seq_along(pattern_occurence), function(ii) which(sapply(pattern_occurence[[ii]], function(x) dim(x)[1]>0)))

	Map(function(x,y) if (length(y)) x[y], pattern_occurence, occurence_index)
}

issa_pattern <- "\\w[[:alpha:]]+ισσα\\w"

dimodis_occurences = pattern_lookup(dimodis$works$ergoes, issa_pattern)
gutenberg_occurences = pattern_lookup(gutenberg$works$ergoes, issa_pattern)

all_occurences <- c(dimodis_occurences, gutenberg_occurences)

uniq_occurences = unique(tolower(unlist(all_occurences)))
print(uniq_occurences)

Τα αποτελέσματα παρουσιάζονται ακαθάριστα.

“μάγισσαν”       “βλάχισσαι”      “αρχόντισσαι”

“συντρόφισσαί”   “συντέκνισσαί”   “βασίλισσαν”

“μάγισσαι”        “πριγκήπισσαν”   “διδασκάλισσαν”

“πριγκήπισσαι”   “μακαρίτισσας”   “μακαρίτισσαν”

“γειτόνισσας”    “αρχόντισσας”    “πατριώτισσας”

“συμπατριώτισσαί” “μάγισσας”       “ανατολίτισσας”

“ρήγισσας”       “χωριάτισσας”    “μέλισσαι”

“μέλισσας”       “δούκισσαν”      “αρχόντισσαν”

“μαγείρισσας”    “γειτόνισσαν”    “μέλισσαν”

“εφημέρισσαν”    “αυτοκρατόρισσας” “γερόντισσαι”

 “φοίνισσαι”      “γειτόνισσαι”    “άντισσαν”

“λάρισσαν”       “βελισσαρ”       “βασίλισσας”

“συγγένισσας”    “χανούμισσαι”    “βασίλισσαι”

“αποδουλίτισσας” “τούρκισσαν”     “άμφισσαν”

“κρισσαί”          “λαρισσαί”        “φαναριώτισσαν”

“καπετάνισσαν”   “ελισσαί”          “σάρισσαι”

“λάρισσας”       “φράγκισσαν”     “καστριώτισσαν”

“γιάτρισσαι”      “0φοίνισσαι”     “συγγένισσαι”

“αθηνιώτισσας”   “μικροπολίτισσαι” “φαρισσαί”

“ιάτρισσας”      “δασκάλισσαν”    “μάγισσαί”

“γερόντισσας”    “προστάτισσας”   “αντισσαί”

“γερόντισσαν”    “έχθρισσαν”      “ελισσαι”

“φαρισσαϊ”       “δούκισσας”      “χανούμισσας”

“γύφτισσας”      “συντρόφισσας”   “κλησάρισσας”

“μάντισσας”      “καπετάνισσαι”   “ταξειδιώτισσαν”

“παντρολόγισσαν” “πάπισσαν”       “κονισσαλ”

“διακόνισσαι”    “επαρχιώτισσαι”  “βασίλισσαί”

“μεσολογγίτισσαι” “γύφτισσαν”      “φράγκισσαι”

“ψευδογιάτρισσαν” “φόνισσας”       “ιάτρισσαν”

“ενορίτισσαι”    “συντέκνισσαν”   “συντέκνισσας”

“συνταξειδιώτισσαν”  “αράβισσαν”      “τεχνίτισσαι”

“προφήτισσας”    “όνισσας”         “κρισσαϊ”

“φουρνάρισσαν”   “πορταΐτισσαν”   “παληομάγισσαι”

“πορταΐτισσας”   “σάρισσαν”       “δράκισσας”

“τούρκισσαι”     “έφρισσαν”       “καπετάνισσας”

“μαυροθαλασσίτισσαι” “γειτόνισσαί”    “κολλήγισσαν”

“νησιώτισσαι”    “κώτισσαν”       “κώτισσαι”

“μαγείρισσαν”    “καλυβιώτισσαι”  “ψευτομετάνισσας”

“πλημμύρισσαν”   “σπαθάρισσαι”    “υπάτισσαι”

“επαρχιώτισσαν”  “χιώτισσαν”      “περισσαῖ”

“πριγκίπισσας”   “ἀρχόντισσας”    “ποθοξενοδόχισσαν”

“ξενοδόχισσαν”   “μαρτύρισσαν”    “κουρατόρισσαν”

“ῥήγισσαν”       “ἀρχόντισσαι”    “ῥήγισσας”

“ἀρμένισσας”     “μαστόρισσας”    “pήγισσαν”

“pήγισσας”

Η αρχαιότατη κατάληξη “-ίσσα” δηλώνει το θηλυκό γένος σε όλα τα ουσιαστικά

Βλέπουμε ότι η κατάληξη “ίσσα” είναι πανταχού παρούσα. Τη βρίσκουμε μάλιστα σε πληθώρα τύπων που μας περνούν κάθε μέρα απαρατήρητοι, όπως “Λάρισσα”, “σάρισσα”, “γειτόνισσα” και η “μαστόρισσα”, ακόμα και όταν το συναντάμε δύο φορές στη σειρά, όπως στην ονοματική φράση “βασίλισσα μέλισσα”. Σε αυτές τις περιπτώσεις είμαστε εντελώς απευαισθητοποιημένοι ως προς την ίδια την παρουσία του μορφήματος.

“Αλλά τί γίνεται με την τρίτη κλίση;” μπορεί να ρωτήσει κάποιος. “Όλες αυτές οι περιπτώσεις προέρχονται από τη δεύτερη κλίση, όπως το μάγειρας-μαγείρισσα, βασιλιάς-βασίλισσα. Το ‘κοσμήτωρ’ όμως είναι τρίτη κλίση”. Και όμως, στο δείγμα μας βρίσκουμε και τους τύπους “γερόντισσα”, “αρχόντισσα’, και “αυτοκρατόρισσα” που είναι απολύτως συγκρίσιμοι με την “κοσμητόρισσα”.

Αλλά για να γυρίσουμε στη δασκάλισσα, στο βαθμό που μπορούσαμε να διερευνήσουμε το θέμα με τα εργαλεία που έχουμε στη διάθεσή μας, δεν μπορέσαμε να αποφασίσουμε αν ο τύπος είναι διαλεκτικός του Παπαδιαμάντη, καταλήξαμε όμως ότι το μόρφημα “ίσσα” και γενικότερα το “-σσα” είναι αρχαιότατο (πρβλ Όμηρο “ανεμόεσσα”), και παρουσιάζει την ευελιξία στα νέα ελληνικά να προσαρτάται και στις δύο κλίσεις, καθώς και στα δάνεια της τρίτης κλίσης, ίσως μέσα από την μετατροπή τους σε δευτερόκλιτα (άρχων-> άρχοντας-> αρχόντισσα, και γέρων->γέροντας->γερόντισσα).

Μετεμφυλιοπολεμικό κράτος και γλωσσική αλλαγή

Σε κάθε περίπτωση, πολλά άτομα ενίοτε υπολογίζουν ως κριτήριο ακαταλληλότητας το ίδιο το γεγονός ότι μία χρήση είναι στιγματισμένη. Μπορεί πχ ένας θεωρητικός γλωσσολόγος να υποστηρίζει ότι το ίδιο το γεγονός ότι πχ το ουδέτερο γένος φέρει μία χαϊδευτική, υποκοριστική συνυποδήλωση, το καθιστά εξ ορισμού ακατάλληλο για τη γλωσσική χρήση, και αυτό λόγω της ίδια της “δομής” της γλώσσας (Παναγιωτίδης, 2022).

Η σύγχρονη έρευνα πάνω στη γλωσσική αλλαγή δείχνει ότι ο καλύτερος προγνωστικός παράγοντας για την ευρεία αποδοχή μιας άνωθεν γλωσσικής αλλαγής (βλ. Αρχάκης και Κονδύλη, 2004) είναι απλά ο χρόνος, όπως έγινε στη Σουηδία με τη δημιουργία μιας ουδέτερης προσωπικής αντωνυμίας (Gustafsson Sendén et al., 2015). 

Αυτό συμφωνεί με την παρατήρηση ότι ο όρος “κοσμητόρισσα”, συν τω χρόνω, έχει κανονικοποιηθεί σε ένα βαθμό στον επίσημο και τον δημοσιογραφικό λόγο (πχ news247: https://archive.ph/LRd2f και Έθνος: https://archive.ph/P8eRH ). 

Πιθανότατα ο τύπος στιγματίστηκε κατά τη μετεμφυλιακή περίοδο του γλωσσικού ζητήματος, λόγω σύνδεσης με την δημοτική που συνδέθηκε ιδεολογικά με την Αριστερά. Ωστόσο, σε προφορικές αφηγήσεις, βρίσκουμε τον τύπο “συντρόφισσα” να χρησιμοποιείται και στις δύο πλευρές του εμφυλίου πολέμου. Άρα ο ίδιος ο στιγματισμός του μορφήματος ως “μαλλιαρού” αποτελεί μια μορφή γλωσσικής αλλαγής, η οποία μέσα από τις δεκαετίες κανονικοποιείται έτσι ώστε να καλλιεργεί το γλωσσικό αίσθημα των σύχρονων ομιλητών και ομιλητριών της κοινής νέας ελληνικής.

Τα ανοιχτά δεδομένα και ο εκδημοκρατισμός των γλωσσικών τεχνολογιών

Για εμάς ως ομάδα glossAPI και μέρος του Οργανισμού Ανοιχτών Τεχνολογιών, θεωρούμε πως το μεγαλύτερο όφελος είναι το ότι έχουμε διαθέσιμα ανοιχτά εργαλεία για να αποκτήσουμε τέτοια δείγματα μέσα σε λιγότερο από μισή ώρα, και ότι καταστούμε διαθέσιμα αυτά τα εργαλεία μέσα από τις αρχές της ανοιχτότητας. Θέλουμε να πιστεύουμε ότι μέσα από τη δράση glossAPI όχι μόνο η στατιστική ανάλυση σωμάτων κειμένων, αλλά και όλες οι όψεις της γλωσσικής τεχνολογίας, της υπολογιστικής γλωσσολογίας, και της λογοπαραγωγικής τεχνητής νοημοσύνης θα εκδημοκρατιστούν και θα είναι προσβάσιμες στο κάθε άτομο μέσα από τα εργαλεία ανοιχτού κώδικα όπως είναι η R και η PostgreSQL που χρησιμοποιούμε. 

Κεντρικό προαπαιτούμενο για αυτό είναι τα ανοιχτά κειμενικά δεδομένα, και τα ανοιχτά δεδομένα επισημείωσης, όπως το δείγμα των περίπου 2 χιλιάδων επισημειωμένων προτάσεων που επίσης δημοσιεύουμε αυτήν την εβδομάδα. Η εικόνα αυτή είναι μια νέα πνοή στο τοπίο της ελληνικής γλωσσικής τεχνολογίας, που χαρακτηρίζεται από καλά χρηματοδοτημένα αλλά “πίσω από κλειστές θύρες” εγχειρήματα, και την συνηθισμένη απουσία καλά τεκμηριωμένων και πλούσιων σε πληροφορία σωμάτων κειμενικών δεδομένων. Αυτό ακριβώς που προσπαθούμε να επιτύχουμε με τη δράση glossAPI.

ΑΝ ΓΝΩΡΙΖΕΤΕ ΑΛΛΑ ΑΤΟΜΑ ΠΟΥ ΘΕΛΟΥΝ ΝΑ ΕΝΗΜΕΡΩΝΟΝΤΑΙ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ glossAPI ΣΑΣ ΠΑΡΑΚΑΛΟΥΜΕ ΠΡΟΤΕΙΝΕΤΕ ΤΟΥΣ ΝΑ ΕΓΓΡΑΦΟΥΝ ΣΤΟ ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΑΚΟΛΟΥΘΩΝΤΑΣ ΤΟ ΣΥΝΔΕΣΜΟ https://newsletters.ellak.gr/?p=subscribe&id=3

Αναφορές

Αρχάκης, Α. & Μ. Κονδύλη. 2004. Εισαγωγή σε ζητήματα κοινωνιογλωσσολογίας. Αθήνα: Νήσος

Παναγιωτίδης, Φ. (2022). Γλωσσικός ακτιβισμός και θεωρητική γλωσσολογία. Ημερίδα στο αμφιθέατρο Θ. Δρακόπουλος, 7/4/2022

Gustafsson Sendén, M., Bäck, E. A., & Lindqvist, A. (2015). Introducing a gender-neutral pronoun in a natural gender language: the influence of time on attitudes and behavior. Frontiers in Psychology, 6. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2015.00893

Parks, J. B., & Roberton, M. A. (2002). The Gender Gap in Student Attitudes Toward Sexist/Nonsexist Language: Implications for Sport Management Education. Journal of Sport Management, 16(3), 190–208. https://doi.org/10.1123/jsm.16.3.190

Parks, J. B., & Roberton, M. A. (2004). Attitudes Toward Women Mediate the Gender Effect on Attitudes Toward Sexist Language. Psychology of Women Quarterly, 28(3), 233–239. https://doi.org/10.1111/j.1471-6402.2004.00140.x