Στις 16 Απριλίου 2024, 40 οργανισμοί υπέγραψαν την Διακήρυξη της Βαρκελώνης για τις πληροφορίες ανοιχτής έρευνας με στόχο τη διατήρηση της ακαδημαϊκής ανεξαρτησίας. Η διακήρυξη καλεί τα ερευνητικά ιδρύματα να ενωθούν γύρω από κοινές αρχές για ανοικτές ερευνητικές πληροφορίες και τη δέσμευση για την ανάπτυξη υποδομής ανοικτών ερευνητικών δεδομένων.
Το μεγαλύτερο μέρος της συζήτησης σχετικά με την Ανοιχτή Επιστήμη στις ακαδημαϊκές εκδόσεις αφορά την Ανοιχτή Πρόσβαση στο προϊόν της επιστημονικής έρευνας, δηλαδή στις ακαδημαϊκές δημοσιεύσεις. Για παράδειγμα, η έκκληση για ένα νόμο για την ψηφιακή γνώση για την Ευρώπη, προτείνει ένα δευτερεύον δικαίωμα δημοσίευσης, προκειμένου να μειώσει την εξουσία του ακαδημαϊκού εκδότη στην παραγωγή ακαδημαϊκής γνώσης και να διασφαλίσει ότι η δημόσια χρηματοδοτούμενη έρευνα είναι τελικά διαθέσιμη σε όλους.
Ωστόσο, υπάρχει μια άλλη πτυχή της Ανοιχτής Επιστήμης που αξίζει την ίδια προσοχή εάν θέλουμε να διατηρήσουμε την ακαδημαϊκή ανεξαρτησία στην ψηφιακή εποχή. Η Διακήρυξη της Βαρκελώνης εφιστά την προσοχή μας στην ανάγκη για μεγαλύτερο άνοιγμα σχετικά με την ίδια τη διαδικασία παραγωγής ακαδημαϊκής γνώσης. Ομοίως με την κατάσταση με τις ίδιες τις ακαδημαϊκές εκδόσεις, τα μεταδεδομένα της έρευνας, δηλαδή δεδομένα σχετικά με δημοσιεύσεις, τους συγγραφείς και τις αναφορές τους, είναι κλειδωμένα σε ιδιόκτητες πλατφόρμες που διαχειρίζονται κερδοσκοπικοί πάροχοι υπηρεσιών.
Ένας συνεχής αγώνας για ακαδημαϊκή ανεξαρτησία από κερδοσκοπικούς παρόχους υπηρεσιών
Ήδη το 2012, η Διακήρυξη του Σαν Φρανσίσκο για την αξιολόγηση της έρευνας (DORA) αναγνώρισε το πρόβλημα με την εξάρτηση του ακαδημαϊκού κόσμου σε ακατάλληλες και αδιαφανείς μετρήσεις για την αξιολόγηση της ακαδημαϊκής έρευνας, όπως οι στατιστικές παραπομπών και οι κατατάξεις πανεπιστημίων. Πιο συγκεκριμένα, επέκρινε την εξάρτηση του ακαδημαϊκού κόσμου στον παράγοντα αντίκτυπου των περιοδικών (JIF) για τη σύγκριση της ακαδημαϊκής παραγωγής. Το JIF υπολογίζει τον ετήσιο μέσο αριθμό αναφορών σε άρθρα που δημοσιεύτηκαν τα τελευταία δύο χρόνια σε ένα δεδομένο περιοδικό. Είναι ευρετηριασμένα από την πλατφόρμα πληρωμένης πρόσβασης της εταιρείας αναλύσεων Clarivate, Web of Science, η οποία πουλά δεδομένα παραπομπών σε περιοδικά και πρακτικά συνεδρίων.
Δεδομένου ότι η Clarivate είναι ιδιωτική εταιρεία, ο προσδιορισμός αυτής της μέτρησης δεν είναι διαφανής. Επιπλέον, το JIF σχεδιάστηκε ως υποκατάστατο της σχετικής σημασίας μιας δημοσίευσης με στόχο να βοηθήσει τους βιβλιοθηκονόμους να επιλέξουν τι θα συμπεριλάβουν στις συλλογές τους και όχι ως μέτρηση για την αξιολόγηση της ποιότητας της έρευνας, που είναι αυτό που χρησιμοποιείται επί του παρόντος. όπως μέσα στον ακαδημαϊκό χώρο σήμερα. Ως εναλλακτική λύση για την εξάρτηση του ακαδημαϊκού κόσμου στις ιδιόκτητες μετρήσεις, η DORA συνέστησε στους εκδότες να διαθέτουν τις λίστες αναφοράς σε ερευνητικά άρθρα με αφιέρωση δημόσιο τομέα.
Η έκθεση SPARC του 2019 επιβεβαίωσε περαιτέρω την ανάγκη να αποτραπεί η επιρροή των ιδιωτικών εταιρειών στον κύκλο παραγωγής ακαδημαϊκής γνώσης, με τη δημοσίευση δεδομένων παραγωγής ακαδημαϊκής γνώσης ως ανοιχτά δεδομένα και πιο συγκεκριμένα, την ανάπτυξη μιας ανεξάρτητης ανοιχτής υποδομής για τη δημοσίευσή τους.
Ένα συνδεδεμένο οικοσύστημα ανοιχτών δεδομένων για την Ανοικτή Επιστήμη
Η Διακήρυξη της Βαρκελώνης είναι το αποτέλεσμα ενός εργαστηρίου που ξεκίνησε από την ίδρυμα SIRIS τον Νοέμβριο του 2023 που συγκέντρωσε εμπειρογνώμονες ερευνητικών πληροφοριών από οργανισμούς που πραγματοποιούν, χρηματοδοτούν και αξιολογούν ακαδημαϊκή έρευνα.
Στους υπογράφοντες τη Διακήρυξη της Βαρκελώνης περιλαμβάνονται τόσο οργανισμοί που εκτελούν έρευνα, όπως πανεπιστήμια, όσο και οργανισμοί χρηματοδότησης έρευνας και κυβερνήσεις. Η δήλωση υποστηρίζεται επίσης από ακαδημαϊκούς εκδότες ανοιχτών δεδομένων όπως Crossref, DataCite και ORCID και συγκεντρωτικά στοιχεία όπως OpenAlex, OpenCitations και OpenAIRE καθώς και πλατφόρμες δημοσιεύσεων Ανοιχτής Πρόσβασης για συγκεκριμένους κλάδους όπως PubMed και Europe PMC και τέλος τοπικές και εθνικές υποδομές όπως La Referencia, SciELO και Redalyc.
Οι υπογράφοντες τη Διακήρυξη της Βαρκελώνης απαιτούν θεμελιώδη αλλαγή στο τοπίο της ερευνητικής πληροφόρησης, η οποία μπορεί να επιτευχθεί μόνο με συντονισμένες προσπάθειες και συνεργασία μεταξύ ερευνητικών ιδρυμάτων. Προκειμένου τα ερευνητικά δεδομένα να λειτουργούν σε ένα διαφανές οικοσύστημα, οι υπογράφοντες δεσμεύονται να τηρούν τις αρχές FAIR (ευρεσιμότητα, προσβασιμότητα, διαλειτουργικότητα και επαναχρησιμοποίηση).
Οι υπογράφοντες της δήλωσης δεσμεύονται να
1) δημοσιεύουν τα δεδομένα τους ως ανοιχτά δεδομένα στο πλαίσιο παραίτησης από το Creative Commons CC0 ή αφοσίωση σε δημόσιο τομέα.
2)να δημιουργήσουν υποδομές δεδομένων που συνδέονται με ένα ευρύτερο οικοσύστημα για δεδομένα ανοιχτής έρευνας χρησιμοποιώντας τυποποιημένα πρωτόκολλα.
3) Να δημοσιεύουν δεδομένα αναγνώσιμα από μηχανή χρησιμοποιώντας διεθνώς αναγνωρισμένα πρότυπα και
4) να χρησιμοποιούν μόνιμα αναγνωριστικά που έχουν ήδη τεθεί σε εφαρμογή, όπως DOI (Digital Object Identifiers), ORCID (Open Researcher and Contributor ID) και ROR (Research Organization Registry) Ταυτότητες αναφοράς σε ερευνητικά αποτελέσματα, ερευνητές, ερευνητικούς οργανισμούς και άλλες οντότητες.