Γιατί πρέπει να ξανασκεφτούμε τι σημαίνει «νοημοσύνη»
Η τεχνητή νοημοσύνη έχει φτάσει πια στα σχολεία, στα πανεπιστήμια και στην καθημερινότητα των μαθητών, των εκπαιδευτικών και των γονιών. Όμως οι συζητήσεις γύρω από το τι μπορεί και τι δεν μπορεί να κάνει συχνά βασίζονται σε λανθασμένες παραδοχές. Συγκρίνουμε την ανθρώπινη νοημοσύνη με την τεχνητή θεωρώντας ότι η πρώτη αποτελεί το μοναδικό πρότυπο και η δεύτερη ένα αντίγραφό της. Η έρευνα όμως δείχνει ότι πρόκειται για δύο εντελώς διαφορετικά συστήματα σκέψης, δομημένα σε τελείως διαφορετικές αρχές.
Η ανθρώπινη νοημοσύνη είναι το αποτέλεσμα εκατομμυρίων χρόνων βιολογικής εξέλιξης. Έχει εξαιρετικές ικανότητες αντίληψης, μοτίβων, κοινωνικής κατανόησης και ευελιξίας, αλλά περιορισμένες δυνατότητες ακριβούς υπολογισμού, επεξεργασίας δεδομένων ή μνήμης. Αντίθετα, η τεχνητή νοημοσύνη βασίζεται σε ψηφιακά συστήματα με ταχύτητες, κλίμακα και αναλυτική ισχύ αδιανόητες για τον ανθρώπινο εγκέφαλο. Αυτές οι διαφορές δείχνουν ότι δεν υπάρχει μία μορφή νοημοσύνης, αλλά πολλές. Και όπως επισημαίνει ο Yuval Noah Harari, η εκπαίδευση πρέπει να βοηθήσει τους νέους να κατανοήσουν ότι η δική μας νοημοσύνη, όσο μοναδική κι αν είναι, δεν αποτελεί το κέντρο του σύμπαντος αλλά μία από τις πολλές πιθανές μορφές κατανόησης του κόσμου.
Η πρόκληση της ανθρωπομορφικής σκέψης
Οι άνθρωποι έχουμε την τάση να αποδίδουμε στις μηχανές ανθρώπινες προθέσεις, συναισθήματα ή τρόπους σκέψης. Στην εκπαίδευση αυτό μπορεί να οδηγήσει σε σημαντικές παρανοήσεις. Μια εφαρμογή τεχνητής νοημοσύνης μπορεί να συνομιλεί με φυσικό τρόπο, αλλά δεν κατανοεί τον κόσμο, δεν έχει εμπειρίες, δεν έχει επίγνωση.
Αυτό σημαίνει ότι η εμπιστοσύνη σε τέτοια συστήματα πρέπει να βασίζεται όχι σε έναν φαινομενικά «ανθρώπινο» τρόπο αλληλεπίδρασης, αλλά σε τεκμηριωμένη αξιολόγηση: επαληθεύονται οι απαντήσεις της; λειτουργεί σωστά για τον σκοπό που σχεδιάστηκε; έχει εκπαιδευτεί σε αξιόπιστα δεδομένα;
Ο Harari τονίζει ότι το μεγαλύτερο ρίσκο δεν είναι αν τα παιδιά θα αντιγράψουν έτοιμες απαντήσεις, αλλά αν θα χάσουν την ικανότητα διάκρισης μεταξύ σκέψης και προσομοίωσης της σκέψης. Η εκπαίδευση πρέπει να θωρακίσει τους νέους απέναντι σε αυτή τη σύγχυση.
Αναπτύσσοντας την «Επίγνωση της Νοημοσύνης»
Η έρευνα προτείνει την έννοια της Intelligence Awareness, δηλαδή της εκπαίδευσης που βοηθά τους μαθητές (και τους εκπαιδευτικούς) να κατανοούν σε βάθος τις διαφορές ανθρώπινης και τεχνητής νοημοσύνης. Πρόκειται για μια νέα παιδαγωγική ανάγκη που αφορά όχι μόνο τον ψηφιακό γραμματισμό, αλλά τον τρόπο με τον οποίο κατανοούμε τη σκέψη, τη γνώση και την αλήθεια.
Μια εκπαιδευτική προσέγγιση Επίγνωσης της Νοημοσύνης θα πρέπει να περιλαμβάνει:
• κατανόηση των θεμελιωδών διαφορών βιολογικής και ψηφιακής νοημοσύνης
• κριτική συζήτηση για το πού υπερέχει ο άνθρωπος (κοινωνική αλληλεπίδραση, δημιουργικότητα, ευελιξία) και πού υπερέχει η μηχανή (ταχύτητα, ακρίβεια, υπολογισμοί)
• επίγνωση των γνωστικών προκαταλήψεων του ανθρώπου και των περιορισμών των συστημάτων ΤΝ
• αξιολόγηση της «μαύρης κουτί» λειτουργίας των συστημάτων μάθησης χωρίς ανθρωπομορφικές υποθέσεις
• δεξιότητες συνεργασίας ανθρώπου – τεχνητής νοημοσύνης σε εκπαιδευτικά και επαγγελματικά περιβάλλοντα
Η ουσία είναι ότι η εκπαίδευση πρέπει να βοηθήσει τους μαθητές να βλέπουν καθαρά: η ΤΝ δεν «σκέφτεται» όπως εμείς, άρα πρέπει να μάθουμε να συνεργαζόμαστε μαζί της αναγνωρίζοντας τόσο τις δυνατότητες όσο και τις αδυναμίες της.
Παιδαγωγικές εφαρμογές και νέα προγράμματα σπουδών
Με βάση αυτές τις ανάγκες, το σχολείο μπορεί να αξιοποιήσει την τεχνητή νοημοσύνη όχι ως αντικατάσταση της σκέψης των μαθητών, αλλά ως εργαλείο ενίσχυσης της κριτικής ικανότητας. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί στη δημιουργία εναλλακτικών σεναρίων, στη σύγκριση λύσεων, στην ανάλυση προτύπων, στην κατανόηση πολυπλοκότητας. Παράλληλα, οι μαθητές μπορούν να εκπαιδευτούν σε ασφαλείς, παιγνιώδεις προσομοιώσεις που τους βοηθούν να πειραματιστούν με συστήματα ΤΝ, να ανακαλύψουν πού λειτουργούν καλά και πού αποτυγχάνουν.
Ένα πρόγραμμα σπουδών Επίγνωσης της Νοημοσύνης θα μπορούσε να περιλαμβάνει:
• εισαγωγή στις έννοιες της ανθρώπινης και τεχνητής νοημοσύνης
• εργαστήρια για γνωστικές προκαταλήψεις και λήψη αποφάσεων
• δραστηριότητες διερεύνησης αλγοριθμικής συμπεριφοράς και σφαλμάτων
• ανάλυση πραγματικών παραδειγμάτων χρήσης της ΤΝ στην εκπαίδευση, την πολιτική, την υγεία
• συζήτηση για τα ηθικά όρια, τις κοινωνικές επιπτώσεις και την ανάγκη υπεύθυνης χρήσης
Αυτή η προσέγγιση εναρμονίζεται και με την προτροπή του Harari: τα σχολεία του 21ου αιώνα πρέπει να διδάσκουν όχι απλώς πληροφορίες, αλλά την ικανότητα διάκρισης, κρίσης, κατανόησης πολύπλοκων συστημάτων και προσαρμογής σε έναν κόσμο όπου άνθρωποι και μηχανές συνεργάζονται στενά.
Προς μια εκπαίδευση που ενδυναμώνει τον άνθρωπο
Η τεχνητή νοημοσύνη δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως απειλή που αντικαθιστά τον άνθρωπο, ούτε ως μαγικό εργαλείο που λύνει όλα τα προβλήματα. Ο ρόλος της στην εκπαίδευση είναι να λειτουργεί ως καθρέφτης που μας βοηθά να καταλάβουμε καλύτερα πώς μαθαίνουμε, πώς σκεφτόμαστε και πώς μπορούμε να γίνουμε καλύτεροι.
Με μια παιδαγωγική που βασίζεται στην Επίγνωση της Νοημοσύνης, το σχολείο μπορεί να γίνει ο χώρος όπου τα παιδιά μαθαίνουν όχι μόνο πώς λειτουργεί η τεχνητή νοημοσύνη, αλλά και πώς να παραμένουν βαθιά ανθρώπινα μέσα σε έναν κόσμο όπου η μηχανική νοημοσύνη θα είναι παντού. Αυτός είναι ο δρόμος προς μια εκπαίδευση που ενδυναμώνει, που χτίζει ανθεκτικότητα και που καλλιεργεί τις δεξιότητες που πραγματικά απαιτεί ο 21ος αιώνας.
—