Όταν η μηχανή «ακούει» καλύτερα από τον άνθρωπο
Για πρώτη φορά στην ιστορία, παιδιά δημοτικού και έφηβοι μπορούν να συνομιλούν καθημερινά με μια «νοημοσύνη» που απαντά πάντα, θυμάται σχεδόν τα πάντα και μοιάζει να ξέρει τα πάντα. Στο κινητό, στο τάμπλετ, στον υπολογιστή, εργαλεία Τεχνητής Νοημοσύνης (ΤΝ) μπαίνουν στη ζωή τους πολύ πριν προλάβουμε, ως γονείς και εκπαιδευτικοί, να τα καταλάβουμε οι ίδιοι.
Το κρίσιμο όμως δεν είναι μόνο τι μπορεί να κάνει η ΤΝ. Είναι πώς την αντιλαμβάνεται ένα παιδί. Όταν ένα σύστημα απαντά με κατανόηση, δίνει συμβουλές, διορθώνει εργασίες, προτείνει ιδέες, το παιδί πολύ εύκολα ξεχνά ότι δε μιλά με άνθρωπο, αλλά με μια μηχανή πρόβλεψης λέξεων που έχει εκπαιδευτεί με όλη την ψηφιοποιημένη γνώση με αδιαφανείς κανόνες. Μια μηχανή με αδιανόητη μνήμη και ικανότητες, που όμως δε σκέφτεται, δε νιώθει και δε συλλογίζεται όπως οι άνθρωποι.
Αν δε βοηθήσουμε τα παιδιά να κάνουν καθαρό αυτό το όριο, κινδυνεύουμε να μεγαλώσουμε μια γενιά που εμπιστεύεται «μαύρα κουτιά» περισσότερο από τον εαυτό της, τους δασκάλους και τους ανθρώπους.
Η ΤΝ δεν «σκέφτεται», προβλέπει
Ένα από τα πιο απλά, αλλά θεμελιώδη πράγματα που πρέπει να εξηγούμε ξανά και ξανά στα παιδιά είναι το εξής: η ΤΝ δεν καταλαβαίνει. Κάνει προβλέψεις.
Όταν ένα παιδί γράφει σε μια πλατφόρμα ΤΝ «κανείς δεν με καταλαβαίνει», το σύστημα δεν νιώθει λύπη, ούτε συναισθηματική εγγύτητα. Απλώς «θυμάται» ότι σε εκατομμύρια κείμενα, σε παρόμοιες φράσεις, οι πιο συχνές απαντήσεις περιλαμβάνουν «σε καταλαβαίνω», «αυτό πρέπει να είναι δύσκολο» και άλλα παρόμοια. Αυτό που βλέπουμε είναι μια εξαιρετικά εξελιγμένη μορφή αυτόματης συμπλήρωσης κειμένου, όχι μια συνειδητή παρουσία.
Πώς το κάνουμε αυτό κατανοητό σε παιδιά και εφήβους;
Στο σπίτι, μπορούμε να ξεκινήσουμε με κάτι που ξέρουν ήδη: «Θυμάσαι που το κινητό σου συμπληρώνει τη λέξη πριν την γράψεις; Η ΤΝ κάνει κάτι αντίστοιχο, αλλά με προτάσεις και ολόκληρες συζητήσεις και εικόνες. Δεν σκέφτεται, προβλέπει τι είναι πιο πιθανό να εμφανιστεί μετά.»
Στην τάξη, ένας/μία εκπαιδευτικός μπορεί να δείξει το ίδιο κείμενο σε δύο διαφορετικά συστήματα ΤΝ και να συγκρίνει τις απαντήσεις τους. Αν η «νοημοσύνη» τους ήταν ανθρώπινη, θα περιμέναμε σχετική σταθερότητα. Αντί γι’ αυτό βλέπουμε παραλλαγές πάνω σε στατιστικά μοτίβα. Αυτό είναι ένα πρώτο, ισχυρό μάθημα κριτικής σκέψης.
Από τον θαυμασμό στην αυτονομία: ανοιχτός κώδικας και ψηφιακή ανεξαρτησία
Στην Ελλάδα η δημόσια συζήτηση για την ΤΝ κινείται συχνά ανάμεσα στον ενθουσιασμό για τις «μαγικές» δυνατότητες και στην αγωνία για τους κινδύνους. Λείπει όμως κάτι ουσιαστικό: η συζήτηση για το ποιος ελέγχει τα εργαλεία και με τι παιδαγωγικούς στόχους τα χρησιμοποιούμε.
Όπως τονίζει και η πρόταση της ΕΕΛΛΑΚ για την ΤΝ στην Ελλάδα, χωρίς έμφαση σε εργαλεία ανοιχτού κώδικα και ανοιχτό εκπαιδευτικό υλικό που βασίζεται σε αυτά, απλώς εκπαιδεύουμε μια νέα γενιά χρηστών που μαθαίνουν να λειτουργούν μέσα σε κλειστά οικοσυστήματα, ελεγχόμενα από εταιρείες εκτός Ευρώπης. Η ψηφιακή ανεξαρτησία μένει σύνθημα, όχι πολιτική.
Για τα παιδιά αυτό έχει δύο συνέπειες:
- Μαθαίνουν να εμπιστεύονται συστήματα τα οποία δεν μπορούν να ανοίξουν, να εξερευνήσουν ή να αμφισβητήσουν.
- Δεν έχουν ευκαιρίες να γίνουν δημιουργοί και συμμέτοχοι, μόνο καταναλωτές.
Γι’ αυτό έχει σημασία, στο σχολείο και στο σπίτι, να γνωρίζουν και εργαλεία ΤΝ και λογισμικού ανοιχτού κώδικα, που επιτρέπουν να δούμε «πίσω από την κουρτίνα»: πώς εκπαιδεύονται τα μοντέλα, ποια δεδομένα χρησιμοποιούνται, ποιες είναι οι τεχνικές και ηθικές επιλογές. Έτσι η ΤΝ δεν εμφανίζεται ως μαγικό είδωλο, αλλά ως ανθρώπινο κατασκεύασμα, με όρια και ευθύνες.
Καθημερινές πρακτικές για γονείς και εκπαιδευτικούς
Το μήνυμα «μιλάς με μηχανή» δεν αρκεί να το πούμε μια φορά. Πρέπει να γίνει μέρος της καθημερινής παιδαγωγικής πράξης, με μικρές επαναλαμβανόμενες κινήσεις.
Στο σπίτι, μπορούν να βοηθήσουν πρακτικοί κανόνες όπως:
- «Σκέψου πρώτα, ρώτα μετά»: πριν το παιδί ρωτήσει την ΤΝ, γράφει σε χαρτί τι νομίζει το ίδιο. Έπειτα συγκρίνετε την απάντηση της μηχανής με τη δική του σκέψη. Έτσι η ΤΝ γίνεται αφορμή για διάλογο, όχι υποκατάστατο της σκέψης.
- «Δείξε μου τη συζήτηση»: αν η ΤΝ χρησιμοποιείται για σχολικές εργασίες, η συζήτηση με το σύστημα πρέπει να είναι προσβάσιμη στους γονείς ή/και στον/στην εκπαιδευτικό. Αυτό όχι ως έλεγχος, αλλά ως ευκαιρία να μιλήσετε για το ποια βοήθεια είναι θεμιτή και ποιο σημείο είναι αντιγραφή.
- Κανόνας τριών πηγών: για κάθε «γεγονός» που δίνει η ΤΝ, ψάχνετε μαζί επιβεβαίωση σε τρεις ανεξάρτητες πηγές (βιβλίο, αξιόπιστη ιστοσελίδα, σχολικό υλικό). Έτσι το παιδί μαθαίνει ότι η μηχανή δεν είναι «τελευταία λέξη», αλλά αρχή της έρευνας.
Στο σχολείο, αντί για απαγορεύσεις χωρίς εξήγηση, μπορούν να σχεδιαστούν δραστηριότητες όπου:
- οι μαθητές χρησιμοποιούν ένα εργαλείο ΤΝ ανοιχτού κώδικα για να παραγάγουν ένα κείμενο και στη συνέχεια το διορθώνουν, σχολιάζοντας λάθη, προκαταλήψεις και κενά,
- συγκρίνουν απαντήσεις ΤΝ με αποσπάσματα από βιβλία ή επιστημονικές πηγές, εντοπίζοντας διαφορές, υπερβολική αυτοπεποίθηση ή ανακρίβειες,
- συζητούν ρητά σε ποια σημεία η «συνομιλία» με μηχανή δεν μπορεί να αντικαταστήσει τη συζήτηση με άνθρωπο (θέματα ψυχικής υγείας, σχέσεις, σύγκρουση στο σχολείο).
Έτσι η ΤΝ γίνεται μέρος της ψηφιακής αγωγής, όχι ένα απειλητικό περιθώριο που είτε απαγορεύουμε είτε αφήνουμε ανεξέλεγκτο.
Να μάθουν να λένε: «είναι εργαλείο, όχι φίλος»
Τελικά, ο στόχος μας δεν είναι να προστατεύσουμε τα παιδιά από κάθε επαφή με την ΤΝ, ούτε να τα μετατρέψουμε σε μικρούς «ειδικούς». Είναι να τα βοηθήσουμε να διαμορφώσουν μια υγιή, αυτόνομη σχέση με τα ψηφιακά εργαλεία.
Αυτό σημαίνει:
- να καταλαβαίνουν ότι συνομιλούν με μια μηχανή, όχι με πρόσωπο,
- να αναγνωρίζουν ότι η μηχανή μπορεί να έχει τεράστια μνήμη και ταχύτητα, αλλά δεν έχει κρίση, συνείδηση ή ευθύνη,
- να βλέπουν πίσω από το «μαγικό» την πραγματικότητα του κώδικα, των δεδομένων και των οικονομικών συμφερόντων,
- να μεγαλώνουν σε ένα περιβάλλον όπου χρησιμοποιούν και ανοιχτά, ευρωπαϊκά εργαλεία, ώστε η ψηφιακή ανεξαρτησία να γίνει βιωμένη εμπειρία, όχι μόνο σύνθημα.
Γονείς και εκπαιδευτικοί δεν χρειάζεται να τα ξέρουν όλα. Χρειάζεται όμως να σταθούν δίπλα στα παιδιά ως συνοδοιπόροι: να ρωτούν, να αμφισβητούν, να εξηγούν, να δίνουν το παράδειγμα ότι, σε έναν κόσμο γεμάτο ΤΝ, αυτό που αξίζει να καλλιεργείς περισσότερο είναι η ανθρώπινη κρίση, η περιέργεια και η ικανότητα να λες, με αυτοπεποίθηση: «Σε ακούω, μηχανή – αλλά εγώ αποφασίζω».
—